Historia zamku

W miejscu, w którym dzisiaj wznosi się zamek przed wiekami znajdował się pruski gród obronny. Krzyżacy często budowali swoje zamki wykorzystując istniejące już grody podbitych plemion pruskich. Decydowało dogodne położenie, w tym przypadku na szlaku wiodącym z Mazowsza. Zamek wzniesiono na polecenie komtura ostródzkiego Günthera von Hohenstein w latach 1350-1366. Ten niezbyt duży gród miał być jednym z punktów systemu obronnego oraz siedzibą krzyżackich władz. Dla komturów sprawujących rządy w Ostródzie, Olsztynek był ważnym punktem wspomagającym wojska operujące na południu, miejscem koncentracji dla wypadów na Kujawy i Mazowsze. Gdy zamek był już gotowy, gościł w jego murach wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego Winrich von Kniprode z całą swoją świtą.

Krzyżacka forteca zbudowana została na planie kwadratu. Najokazalsze było skrzydło północne o wymiarach w planie 28,7×10,6 m, w którym rezydowali urzędnicy zakonni. Do niego przylegały jeszcze dwa skrzydła z krużgankami komunikacyjnymi od strony dziedzińca. Budynki były wykonane z cegły na kamiennej podmurówce. Dziedziniec od strony południowej zamykał mur obronny z bramą wjazdową i wysoką wieżą. Dalej na południe mieściło się niewielkie przedzamcze. Zamek otoczony był dodatkowym drugim ciągiem murów obwodowych z narożnymi basztami. Wokół zamku biegła głęboka fosa i po stronie wewnętrznej murów obronnych - od strony wschodniej - odkryte koryto rzeki. W 1359 roku zostało lokowane miasto na południe od przedzamcza, które otoczono palisadą i fosą.

Jeśli chodzi o rozplanowanie pomieszczeń to wzmianki z XV wieku wspominają o izbie komornika zakonnego, kuchni, piekarni, piwnicach i spichrzach na poddaszu. Uzupełnia ten obraz zapis z 1516 roku, z którego dowiadujemy się, że w południowym skrzydle znajdował się również refektarz, zbrojownia i pokój gościnny. Od 1488 roku funkcjonował browar produkujący piwo na własne potrzeby i na sprzedaż. Zamkiem zarządzał burgrabia jako ekonom i organizator obrony. Ponadto rezydował tu urzędnik komornictwa, który sprawował sądownictwo i pobierał podatki. Inwentarz zamku z 1397 r. wykazuje 2 konie pociągowe i 6 krów. W piwnicach zgromadzono 63 beczki miodu, 31 łasztów pszenicy (1 łaszt = ok. 3 ton), 21 łasztów żyta, 72 szefle słodu (1 szefl = ok. 50 kg), 30 szefli jęczmienia, 7,5 szefla chmielu. Na zamku znajdowało się też kilkadziesiąt sztuk broni palnej, 40 tarcz, 27 pancerzy i wiele innych elementów uzbrojenia niezbędnego na wypadek wojny.

Po bitwie pod Grunwaldem zamek w Olsztynku został poddany 18 lipca 1410 roku królowi Jagielle, kiedy ten ruszał na Malbork. Gdy Władysław Jagiełło po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem ruszył na Malbork, zatrzymał się na postój w okolicy Olsztynka, a Jan Długosz zanotował, że już 18 lipca 1410 r. przybyli do niego dowódcy załóg pobliskich zamków, zgłaszając kapitulację. Na zamku został książę Janusz I Starszy z załogą. Po pokoju toruńskim jednak Olsztynek wrócił w ręce krzyżackie.

Podczas kolejnej wojny z zakonem w 1414 roku Olsztynek ponownie poddał się bez walki, jednak przed wycofaniem się Krzyżacy spalili miasto. Król przez kilka dni zamieszkiwał wówczas w zamkowych komnatach. I tym razem szybko wrócił w granice państwa krzyżackiego. W 1440 roku Olsztynek przystąpił do Związku Pruskiego, a kiedy po wybuchu wojny w 1454 roku Polska przegrała bitwę pod Chojnicami Rada Miejska postanowiła poddać się Krzyżakom. Podczas ostatniej wojny z zakonem Olsztynek znów dostał się w ręce polskie w grudniu 1519 roku. Hetman Firlej wystawił dokument potwierdzający przywileje miasta. Po sekularyzacji zakonu w 1525 roku tereny zostały włączone do Prus Książęcych. W tym samym roku utworzono w Olsztynku starostwo (das Hauptamt Hohenstein). Na jego czele stał starosta urzędujący na zamku w imieniu księcia. Starostwo przetrwało do 1610 r. Pierwszym starostą był Fryderyk von Ölsnitz. Po nim zamieszkał na zamku Dietrich von Wernsdofr, który w 1546 r. poślubił córkę swego poprzednika - Katarzynę Ölsnitz. Wyprawiono bardzo huczne wesele w komnatach zamkowych, honorowym gościem był sam książę pruski Albrecht Hohenzollern z małżonką.

Na początku XVII wieku zamek w Olsztynku stał się ważną bazą podczas pierwszej wojny polsko–szwedzkiej. Sprzymierzone siły polskie i elektora pruskiego miały tutaj arsenał zasilający w broń i amunicję oddziały hetmana Stanisława Koniecpolskiego, które w bitwie pod Trzcianą rozbiły wojska króla szwedzkiego, Gustawa Adolfa. W 1656 roku miasto splądrowały wojska szwedzkie i spustoszyli Tatarzy.

Rycina K. Hartknocha 1684 r.

Jako pierwszy wizerunek zamku znana jest rycina Hartknocha z 1684 roku. Budynki zamkowe były kiedyś wyższe od obecnych przynajmniej o jedną kondygnację. Na miedziorycie Hartknocha widać okrągłą wieżę przy zachodnim skrzydle w miejscu stykającym się z głównym budynkiem. Wówczas już zlikwidowane zostały częściowo umocnienia. Rozebrano mur otaczający zamek, a zabudowania przedzamcza połączono z miastem. Do końca XVII wieku zlikwidowano jeszcze większość gotyckich elementów obronnych, z elewacji zniknęły otwory strzelnicze zastąpione przez prostokątne okna. W XVIII wieku zamkiem nie opiekowano się zbyt starannie i w 1793 roku większość murów rozebrano. Z głównego skrzydła południowego pozostał tylko parter, przeznaczony na mieszkania urzędników, pozostały też fragmenty skrzydła zachodniego.

W latach 1847-1849 wykorzystując gotyckie mury próbowano zrekonstruować zamek, który nabrał cech neogotyckich. Do istniejącego wielkiego domu został też dostawiony od strony wschodniej nowy budynek. W odbudowanych budynkach umieszczono szkołę. W latach 1854-1869 dyrektorem miejscowego gimnazjum był znakomity autor prac etnograficznych i historycznych, Max Toeppen, w roku 1870 zdał maturę w tymże gimnazjum Hieronim Derdowski, najwybitniejszy poeta i publicysta kaszubski, a w 1874 - Emil Behring, laureat nagrody Nobla w 1901 r. z dziedziny medycyny, bakteriolog. W 1895 r. rozwiązano gimnazjum, a w następnym roku utworzono seminarium nauczycielskie. W latach 1926-1945 powtórnie działało w murach zamkowych gimnazjum zwane Behringschule.

W czasie wojen światowych mury zamkowe nie zostały oszczędzone, ale już w latach 1946-1954 odbudowano je i ponownie przekazano na cele szkolnictwa. 13 listopada 1961 r. pożar strawił dach głównego budynku. Straty były poważne. W trakcie gaszenia pożaru woda zalała piętro i parter. Trzeba było odbudować całą górę szkoły i założyć nowy dach.

Niewiele zachowało się pozostałości po średniowieczu. Bardzo dobrze czytelne jest ogólne założenie urbanistyczne zamku. Do dziś zachowały się dwa skrzydła, w dolnej kondygnacji zbudowane z kamienia granitowego. Od strony wschodniej widoczna jest podpora, która wcześniej prawdopodobnie podpierała wieżę. Na szczytowej ścianie głównego budynku widoczne są dwa granitowe kamienie, które prawdopodobnie podtrzymywały tzw. Gdanisko, czyli średniowieczną ubikację. Ocalały też piętnastowieczne oryginalne piwnice ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Żebra o przekroju prostokąta wsparte są na środkowym filarze. Jest to w tej chwili najcenniejszy, autentyczny zabytek z XIV wieku.